In deze gids nemen we je mee in de wereld van het paarden microbioom: wat het is, waarom het belangrijk is, hoe onderzoek wordt uitgevoerd en hoe deze kennis in de praktijk toegepast kan worden. Zo krijg je als eigenaar, verzorger of professional handvatten om het welzijn van paarden verder te optimaliseren.

Hoofdstuk 1 – Wat is het microbioom?

Inleiding

Iedere dag, elk moment, wordt het welzijn van een paard mede bepaald door miljarden kleine organismen die zich in het spijsverteringskanaal bevinden. Deze microscopische bewoners vormen samen het zogenaamde microbioom. Hoewel pas sinds enkele decennia écht onderzocht, blijkt het microbioom een doorslaggevende rol te spelen bij gezondheid, weerstand, vertering en zelfs gedrag van het paard. Maar wat is dit microbioom precies, waarom is het zo belangrijk en hoe ontstaat het?

Het onzichtbare ecosysteem in de darm

Het microbioom is een verzamelnaam voor alle micro-organismen die in het maagdarmkanaal van het paard leven. Hierbij gaat het niet alleen om bacteriën, maar ook om schimmels, gisten, virussen en eencellige organismen, de zogenaamde protozoa. Samen vormen zij een complex ecosysteem dat continu in balans moet blijven om optimaal te functioneren.
Bij een volwassen paard leven er naar schatting vele triljoenen micro-organismen in de darmen. De grootste dichtheid vinden we in de blindedarm (cecum) en de dikke darm (colon), waar vooral de vertering van vezels plaatsvindt.

Het bijzondere aan paarden is dat zij, als planteneters, zelf nauwelijks enzymen aanmaken die ruwe vezels kunnen afbreken. Ze zijn volledig afhankelijk van hun microbioom om deze vezels om te zetten in voedingsstoffen die het lichaam kan gebruiken. Zonder dit microbioom zou een paard geen energie kunnen halen uit gras, hooi of ander ruwvoer, wat hun natuurlijke hoofdvoedsel vormt.

Fermentatie is hierbij een sleutelproces. De micro-organismen zetten moeilijk verteerbare plantaardige stoffen om in onder andere vluchtige vetzuren, die het paard als energiebron gebruikt. Belangrijke vluchtige vetzuren zijn acetaat, propionaat en butyraat. Ze leveren niet alleen energie, maar ondersteunen ook de darmgezondheid zelf.

"Het microbioom is de motor achter de vertering van wat het paard zelf niet kan verwerken."

Ontwikkeling vanaf de geboorte

Het microbioom van een paard ontstaat niet bij toeval. Al tijdens de geboorte maakt het veulen voor het eerst contact met de bacteriën van de moeder. Het likken van de omgeving, het drinken van biest (de eerste moedermelk) en het contact met mest zorgen ervoor dat het microbioom zich geleidelijk ontwikkelt. Deze eerste kolonisatie is bepalend voor de gezondheid op lange termijn.

In de eerste levensweken vormt zich een basisbalans. Verstoring in deze fase, bijvoorbeeld door vroege antibioticagebruik, stress of slechte voeding, kan een blijvende invloed hebben op de samenstelling van het microbioom en daarmee op de weerstand en stofwisseling van het paard op latere leeftijd.

Het subtiele evenwicht: symbiose

Wanneer het microbioom goed functioneert, spreken we van symbiose: een evenwichtige samenwerking tussen het paard en zijn micro-organismen, waarbij beide partijen er voordeel van hebben. Het paard biedt een veilige, stabiele leefomgeving en voedsel. De micro-organismen zorgen op hun beurt voor het afbreken van vezels, de productie van voedingsstoffen, ondersteuning van het immuunsysteem en bescherming tegen ziekmakers.

Maar dit evenwicht is kwetsbaar. Factoren als stress, eenzijdige voeding, medicatie, ziekte, plotselinge rantsoenwijzigingen of langdurige transporten kunnen het microbioom verstoren. Wanneer het evenwicht verstoord raakt, spreken we van dysbiose.

Dysbiose kan leiden tot spijsverteringsproblemen zoals diarree, koliek, verminderde weerstand of zelfs gedragsveranderingen.

"Gezondheid is de uitkomst van evenwicht, diep in de darmen van het paard."

Meer dan vertering alleen

Hoewel het microbioom traditioneel vooral werd gezien als verteringshulp, weten we inmiddels dat het veel verder reikt. De invloed strekt zich uit tot:

• Immuunfunctie: Ongeveer 70% van het immuunsysteem bevindt zich in de darmwand. Een gezond microbioom helpt bij de aanmaak van immuuncellen en het herkennen van ziekteverwekkers.
• Ontstekingsreacties: Bepaalde bacteriën kunnen ontstekingsremmende stoffen produceren die systemische ontstekingen helpen voorkomen.
• Hersenfunctie: Via de zogenoemde darm-hersen-as beïnvloedt het microbioom hormoonbalans, stressreacties en zelfs gedrag.
• Stofwisseling: Het microbioom speelt een rol bij de verwerking van suikers en vetten en kan daardoor ook bijdragen aan stofwisselingsziekten zoals insulineresistentie en hoefbevangenheid.

Deze brede invloed maakt het microbioom tot een volwaardig onderdeel van de gezondheidszorg voor paarden.

Het microbioom als diagnostisch hulpmiddel

Dankzij moderne technieken, zoals DNA-sequencing (het uitlezen van genetisch materiaal van micro-organismen), kunnen we tegenwoordig vrij nauwkeurig in kaart brengen welke microben aanwezig zijn in de darm. Dit gebeurt meestal via mestonderzoek. Daarmee kan soms verklaard worden waarom een paard vage klachten heeft of gevoelig blijft voor bepaalde aandoeningen. Zo wordt microbioom onderzoek steeds vaker ingezet als aanvullend diagnostisch instrument.

"In elke mesthoop schuilt een schat aan informatie over de gezondheid van het paard."

Praktijkvoorbeeld

Bij een oudere ruin met steeds terugkerende gasophopingen in de darm bleek via microbioomonderzoek dat er een zeer lage diversiteit aan bacteriën aanwezig was. Met kleine aanpassingen in het rantsoen — meer structuurrijk hooi, minder snelle suikers en toevoeging van specifieke levende gisten — nam de variatie aan bacteriën weer toe. De gasophopingen verdwenen volledig en het paard herwon vitaliteit.

Reflectie

Het begrijpen van het microbioom is een sleutel tot een meer preventieve gezondheidszorg bij paarden. Door beter te weten wat zich in de darmen afspeelt, kunnen we vroegtijdig bijsturen en veel voorkomende gezondheidsproblemen voorkomen of verzachten. Dit vraagt niet alleen kennis van voeding, maar ook van huisvesting, stressmanagement en medicijngebruik.

Hoofdstuk 2 – Waarom het microbioom cruciaal is voor paardenwelzijn

Inleiding

Hoewel het microbioom lange tijd slechts als een onderdeel van de spijsvertering werd beschouwd, is inmiddels duidelijk dat het een centrale rol speelt in vrijwel alle aspecten van de gezondheid en het welzijn van paarden. Van afweer tegen infecties tot sportprestaties, van gedragsontwikkeling tot het herstel na ziekte: het microbioom beïnvloedt subtiel maar krachtig het totale functioneren van het paard. In dit hoofdstuk onderzoeken we hoe breed en diep deze invloed reikt.

De darm als poortwachter van de gezondheid

De darm is niet alleen een buis waar voedsel doorheen gaat, maar een actief orgaan dat selecteert welke stoffen worden opgenomen en welke buiten het lichaam blijven. Hierbij speelt het microbioom een centrale rol.
Een groot deel van het immuunsysteem is direct verbonden met de darmwand. Hier leren immuuncellen onderscheid te maken tussen onschuldige en schadelijke indringers. Het microbioom fungeert daarbij als een soort ‘trainingspartner’ voor het immuunsysteem. Een divers en gezond microbioom draagt bij aan een goed werkend afweersysteem dat adequaat reageert op bedreigingen, zonder overmatig actief te worden.
Wanneer deze balans verstoord raakt, ontstaat een verhoogde kans op ontstekingen, allergieën en zelfs auto-immuunziekten, waarbij het lichaam zichzelf aanvalt.

Ontstekingsreacties zijn normale verdedigingsmechanismen van het lichaam, maar wanneer deze chronisch worden door een disbalans in het microbioom, spreken we van laaggradige ontsteking. Dit kan onder meer bijdragen aan hoefbevangenheid, spierproblemen, insulineresistentie of verminderde prestaties.

"Een gezonde darm verdedigt, voedt en kalmeert het lichaam — vaak zonder dat we het merken."

Het microbioom en spijsverteringsproblemen

Spijsverteringsstoornissen behoren tot de meest voorkomende gezondheidsproblemen bij paarden. Denk hierbij aan koliek, diarree, gasophopingen en dunne mest. In veel gevallen blijkt een verstoring van het microbioom hieraan ten grondslag te liggen.
Wanneer de verhoudingen tussen de verschillende bacteriesoorten verstoord raken, spreken we van dysbiose. Dit kan ontstaan door:

• Snelle voerovergangen;
• Overmatig krachtvoergebruik;
• Medicatie zoals antibiotica of ontwormingsmiddelen;
• Transportstress;
• Slechte kwaliteit van het ruwvoer;
• Onvoldoende beweging of langdurige boxrust.

Bij dysbiose verliezen gunstige bacteriën terrein, terwijl ongewenste bacteriën — die bijvoorbeeld melkzuur produceren of gasvorming bevorderen — kunnen toenemen. Hierdoor raakt het milieu in de darm verzuurd, wat weer extra schadelijk is voor de darmwand en de goede bacteriën. Zo ontstaat een vicieuze cirkel waarbij de spijsvertering steeds minder efficiënt en stabiel wordt.

Acidose is een belangrijk begrip in dit verband. Hiermee wordt bedoeld dat de pH-waarde in de dikke darm daalt, waardoor melkzuur producerende bacteriën de overhand krijgen. Dit kan tot koliek of zelfs hoefbevangenheid leiden.

Het microbioom als energieleverancier

Een groot deel van de energie die een paard uit zijn voeding haalt, wordt geproduceerd door de fermentatie in de dikke darm. De micro-organismen zetten vezels om in vluchtige vetzuren. Bij een goed functionerend microbioom worden deze vetzuren in optimale verhoudingen aangemaakt.
Wanneer de fermentatie verstoord is, bijvoorbeeld door eenzijdige voeding met te weinig structuur, kan de energievoorziening tekortschieten. Dit leidt tot verminderde uithoudingsvermogen, slechte spierontwikkeling of vertraagd herstel na inspanning.

"Wie de darm voedt, voedt het hele lichaam."

Verband met stofwisselingsproblemen

Steeds meer wetenschappelijke studies leggen verbanden tussen het microbioom en stofwisselingsziekten zoals insulineresistentie, overgewicht en hoefbevangenheid. Paarden met een minder divers microbioom lijken gevoeliger voor deze aandoeningen.
Eenzijdige voeding met te veel suikers en zetmeel kan het microbioom uit balans brengen en zo bijdragen aan insulineproblemen. Sommige bacteriesoorten beïnvloeden namelijk de suikermetabolismen in het lichaam direct via signaalstoffen die zij produceren.

Hiermee wordt duidelijk waarom managementmaatregelen als gecontroleerde weidegang, suikerarm ruwvoer en bewegingsprogramma’s effect hebben: ze ondersteunen het microbioom en helpen via die weg de stofwisseling te stabiliseren.

De darm-hersen-as: gedrag en emoties

Recent onderzoek laat zien dat het microbioom ook via hormonale en neurologische routes invloed heeft op gedrag en stemming. Via de zogenoemde darm-hersen-as (gut-brain axis) communiceren darmbacteriën met het centrale zenuwstelsel. Bepaalde bacteriën produceren neurotransmitters zoals serotonine, dopamine en gamma-aminoboterzuur (GABA), die betrokken zijn bij stemming, angst en stressreacties.

Dit verklaart waarom sommige paarden met darmproblemen ook prikkelbaarder, angstiger of minder gefocust kunnen zijn. Stress op zichzelf heeft bovendien weer een negatieve invloed op het microbioom, waardoor een neerwaartse spiraal kan ontstaan.

Een praktijkvoorbeeld: een jong springpaard met onverklaarbare spanning tijdens trainingen bleek via microbioomonderzoek een lage diversiteit en verstoorde verhouding van bacteriestammen te hebben. Na gericht aanpassen van het voer (meer structuur, minder zetmeel, toevoeging van specifieke gisten) en een aangepast trainingsregime, verbeterde zowel de vertering als het gedrag binnen enkele maanden.

"Rust in de darm brengt rust in het hoofd."

Immuunsysteem, vaccinaties en infecties

Het microbioom beïnvloedt niet alleen hoe een paard voedingsstoffen opneemt of zich voelt, maar ook hoe het reageert op vaccinaties en infecties. Een gebalanceerd microbioom kan bijdragen aan een betere werking van vaccinaties doordat het immuunsysteem beter is voorbereid op het aanmaken van antistoffen.
Andersom zijn paarden met een verstoord microbioom vaak gevoeliger voor luchtweginfecties, huidproblemen of chronische ontstekingsaandoeningen.

Reflectie

Het microbioom fungeert als een centrale schakel in het complexe netwerk van het paardenlichaam. Ziektepreventie begint steeds vaker met aandacht voor de darmgezondheid. Waar vroeger vooral naar zichtbare symptomen werd gekeken, verschuift de aandacht nu naar het begrijpen en ondersteunen van de processen die zich onzichtbaar in de darmen afspelen. Wie het microbioom serieus neemt, kan vaak al vroegtijdig bijsturen voordat serieuze problemen ontstaan.
Dit vraagt om zorgvuldig management, evenwichtige voeding, gecontroleerd medicijngebruik en vooral geduld: een microbioom herstelt niet van de ene dag op de andere.

Wil je verder lezen? Bestel dan de volledige gids met alle hoofdstukken, inclusief voorbeelden, praktische tips en verdiepende uitleg.